Iedereen beroept zich wel eens op “Het wérkt, dus is het juist! Dat weten we. Het resultaat bewijst het.” Wat ‘werkt’ heb je geleerd doordat je het enkele malen met goed gevolg hebt geprobeerd of omdat iemand het jou heeft aangeraden (die beweert dat zij het verschillende keren heeft gebruikt met goed resultaat) of het behoort tot de traditie van je groep.
Welke aanpak ‘werkt’ om tot rust te komen op een stresserend moment?
Wat ‘werkt’ wanneer allerlei zaken misgaan binnen je team?
Wat ‘werkt’ wanneer de artsen je niet kunnen helpen met een ernstige kwaal?
Wat ‘werkt’ wanneer je partner je zonder meer heeft verlaten?
Wat ‘werkt’ om een onoplosbare uitdaging aan te pakken?
Wat ‘werkt’ het best wanneer je diep in de put zit en verdriet voelt?
Wat ‘werkt’ wanneer je het niet eens bent met het gevoerde beleid?

Wanneer iets ‘werkt’ voor jou, werkt het, punt.
Wat ‘werkt’ levert een ‘terugkerende persoonlijke ervaring’ op, maar dat is nog geen ‘kennis’. Handelen op basis van de vaststelling dat ‘het werkt’ kan echter wel nuttig en verantwoord zijn, zelfs zonder dat je kunt verklaren waardoor het werkt.
Dit klinkt misschien irrationeel vanuit één perspectief, vanuit een ander perspectief kan het best wel rationeel zijn. Bijvoorbeeld: Door gewoon te doen wat ‘werkt’ … is mijn aanpak nuttig, efficiënt en effectief binnen de mij gegunde tijd en met mijn beperkte middelen, of … krijgen mijn gevoelens en behoeften de noodzakelijke ruimte, zonder dat ik daarom ‘emotioneel’ reageer, of … hanteer ik een beeldende taal die hier veel effectiever werkt ook zonder dat ik daar een rationele uitleg bij kan geven?
Je kunt handelen vanuit datgene wat voor jou ‘werkt’, zelfs zonder dat je weet hoe het ‘werkt’, zolang je maar niet stelt dat jij hiermee het ‘grote inzicht’ bezit en dat al het andere in de schaduw staat of niet ‘werkt’.

Om het even wat voor jou ‘werkt’, het werkt … voor jou.
Wat ‘werkt’ voor jou, doet het daarom niet voor een ander.
De eerste stap naar ‘kennis’ en ‘iets weten’ zijn kritisch reflecterende vragen: Hoe werkt het? Waardoor ‘werkt’ datgene wat ik doe? Onder welke condities ‘werkt’ het (niet)? (1)
Je geeft dan een verklaring voor dat wat je ervaart en vaststelt. De herhaalde vaststelling en je overtuiging dat iets ‘werkt’ is nog geen ‘verklaring’! Daarenboven is de verklaring die jij geeft voor het feit dat iets voor jou ‘werkt’ niet zomaar ‘correct’ of draagt niet zomaar bij aan ‘kennis’. Zelfs niet indien de mensen om je heen voor wie het ook ‘werkt’ het eens zijn met de verklaring.
Terecht vraag je respect voor jouw overtuiging dat je de dingen correct ziet en dat jouw verklaring klopt. Er is respect voor wat jij beleeft of ervaart en hoe je daar naar kijkt. Het gaat dan wel om ‘persoonlijke feiten’ en ‘persoonlijke kennis’. Wanneer je je ervaringen en je ‘kennis’ deelt met anderen kan je steunen op ‘kennis aanvaard binnen een groep of een gemeenschap’. (2)
Het blijft echter nog steeds beperkte kennis, geen ‘algemeen aanvaarde, onderzochte kennis’. (3)

Heb je daar een heldere verklaring voor?
Een herhaalde ervaring, beleving of vaststelling heeft een consistente verklaring nodig waarvan de aannames en uitgangspunten helder zijn en de gedachtengang zichzelf niet tegenspreekt. Ik hoef het niet eens te zijn met jouw consistente verklaring. Hoe helderder jouw verklaring hoe beter ik kan aangeven waar ze voor mij niet correct is.
Het zoeken en formuleren van een verklaring (= het antwoord op de vraag ‘Waardoor werkt het?’) werkt samen met en vanuit jouw waarden en normen (= het zoeken van een antwoord op de vraag ‘Waarom moet het zó gebeuren?’). (1)
De geschiedenis staat vol met verhalen van verzet tegen het zoeken van een ‘algemene verklaring’, verzet op basis van waarden uitgedrukt in uitspraken als “Dit gaat in tegen onze leer.” of “Dit wordt tegengesproken door de traditie.” of “Dit staat niet zo in onze teksten.” of “Er zijn metafysische elementen waar je geen rekening mee houdt.”.

Elke verklaring moet je steeds opnieuw onderzoeken
Een verklaring, een theorie, een concept of een model dient ook onderzocht te kunnen worden los van de beleving, de ervaring of de vaststelling dat ‘het werkt’.
• De overtuiging dat de zon en de planeten rond de aarde draaien was tot de zeventiende eeuw ‘algemeen aanvaarde kennis’. Sterrenkundigen hadden daar diverse consistente verklaringen, theorieën en modellen voor én die ‘werkten’!
Inmiddels is er een andere wetenschappelijke theorie en hanteren we een ander model.
• Tot 1875 konden vrouwen niet studeren aan een universiteit in Europa. Het zou daarna nog langer dan vijftig jaar duren vooraleer een vrouw docent mocht zijn aan een universiteit. (4) De mannen hadden daar een ‘heldere verklaring’ voor, gestoeld op hun ‘kennis’ van vrouwen. Ze hadden er zelfs wetten voor gestemd. Én het ‘werkte’ (zolang de vrouwen zich hielden aan de regels). Vandaag worden vrouwen en mensen met een getinte huidskleur op verschillende terreinen nog steeds als minder behandeld op basis van een overtuiging die steunt op (vermeende) ‘kennis van zaken’ en een ‘consistente verklaring’. Én het ‘werkt’ tot …

‘Waarheid’?
Een geloof, een theorie, een concept, een model, kan nuttig zijn om kennis te verzamelen en een verklaring op te stellen en daaruit inzicht te ontwikkelen. Iets weten of ‘kennis’ hebben over iets, is echter nog geen ‘inzicht’. In dit laatste geval zie je verbanden binnen het systeem van wat je waarneemt én verbanden van dat systeem met een groter systeem. (hierover later meer)
Noch ‘persoonlijke kennis’, noch ‘kennis van een gemeenschap’, noch ‘algemeen aanvaarde, onderzochte kennis’, is ‘waarheid’. Het waarheidsgehalte gaat nooit verder dan de steun die deze ‘kennis’ krijgt van wie in die verklaring of die theorie gelooft.
Ernstige wetenschap werkt niet met ‘waarheid’ maar met de ‘actueel hoogste waarschijnlijkheid’ én ze verwelkomt daar kritische vragen over.

Praktisch
Wil je de wereld buiten je ‘kennis-cocon’ verkennen dan is het nodig om een open gesprek aan te gaan met mensen die het niet met je eens zijn en die andere methoden gebruiken die voor hen ‘werken’. Stop met het beoordelen van anderen en zoek wegen om samen te werken niettegenstaande de verschillen. Stel jezelf en anderen kritische vragen over wat als ‘feiten’ op tafel wordt gelegd en wat de onderliggende aannames, overtuigingen en vooronderstellingen zijn. Je vraagt en luister ook naar de waarden die belangrijk zijn voor de anderen en die mee hun intentie en hun doelen sturen.
Ja, ga voor wat voor jou ‘werkt’, maar stel jezelf kritische waardoor-vragen én sta open voor wat ‘werkt’ voor de ander.

——-
Noten
(1) Over het grote verschil tussen de vraag ‘Waardoor?’ en de vraag ‘Waarom?’ lees je meer in De kunst van het vragen en het Vragenkompas → Korte teksten
(2) Lees meer in: Hoe je zelf ‘feiten’ creëert – Vier soorten feiten → Korte teksten
(3) Voor meerdere mensen ‘werkt’ … wat door anderen als ‘irrationeel’ wordt bestempeld, bv.: trial and error; betogen; staken; iedere dag twee uren of langer mediteren; nauwgezet een ritueel uitvoeren; bidden tot God of de profeten of de heiligen; praten met de voorouders; een vraag stellen aan het Universum; praten met paarden; een homeopathisch geneesmiddel; een alternatieve genezer of ziener raadplegen; rekening houden met de volle maan; tarotkaarten of de I Tjing raadplegen; enz.
Bij andere strategieën die voor sommige mensen ‘werken’ kunnen vraagtekens worden gesteld: debatteren en ruzie maken; zich beroepen op absolute persoonlijke vrijheid; kinderen straffen; machtsvertoon; agressie en geweld gebruiken; dreigen en intimideren; een kleine of een grote oorlog; verhuizen naar de virtuele realiteit; drugs gebruiken; enz
(4) In 1879 promoveerde Aletta Jacobs als eerste vrouw aan een Nederlandse universiteit. In België promoveerde Emma Leclercq in 1885 tot doctor in de natuurwetenschappen. Ze was de eerste vrouw in België met een universitair diploma.
Tot 1930 kreeg Emmy Noether geen aanstelling als betaald docent aan een Duitse universiteit. Met de komst van het nazi-regime was het daarna voor een joodse vrouw helemaal uitgesloten. In 1933 trok ze naar de VS en had ze een betaalde baan op een universiteit uitsluitend voor vrouwen (gender segregatie).