De aanleiding van dit bericht is de Koningin Elisabethwedstrijd 2022 voor cello die zaterdag 04/06/22 eindigde. Ik volgde de twaalf finalisten gedurende zes avonden en had aandacht voor wat ik hoorde, waar ik naar luisterde, hoe ik de ervaring beleefde en welke emotionele reacties mijn lichaam uitte. Ik leerde veel van de commentaar van de ‘deskundige gasten’ in de studio van de VRT. (1)
Illustratie: De winnares, Hayoung Choi, foto van haar Facebook pagina.

Het volledige plaatje
De bekende uitdrukking “Hij hoort wel, maar hij luistert niet.” wijst er op dat er meer komt kijken bij ‘luisteren’ dan het bezit van oren die geluid kunnen opvangen.

Het Vragenkompas (2) helpt me om alle elementen van het volledige plaatje te kunnen vatten. Het Kompas brengt alle elementen samen in hun systemisch verband; alle richtingen beïnvloeden elkaar en zijn interafhankelijk. In dit geval gaat het om het waarnemen via het gehoor. De vraag is: Hoe kan ik scherper ‘horen’ en aandachtiger ‘luisteren’?
Deze notities zijn er naar aanleiding van de muziekwedstrijd maar gelden in elke situatie waar het belangrijk is dat je aandachtig naar iemand ‘luistert’ en niet enkel de persoon ‘hoort’. Ik denk aan leiding geven, buddy zijn, mentorschap, coachen, mediation, counselen, therapie.

Dit noteerde ik over ‘luisteren’ n.a.v. de muziekwedstrijd en de commentaren:
• Er zijn vier soorten ‘feiten’ bij het waarnemen in dit geval via het gehoor (bv. van muziek of de stem van iemand) die alle vier hun waarde hebben: a) wat ik persoonlijk als feit vaststel; b) feiten die een groep waarneemt; c) feiten op basis van gedocumenteerde herhaalde waarneming; d) wetenschappelijk vastgestelde feiten, zo objectief mogelijk (3)
Wat er ook klinkt, het kan op vier verschillende manieren worden waargenomen en vastgesteld en telkens is er iemand anders de ‘autoriteit’, een instantie die bevestigt dat wat je hoort een ‘feit’ is. Er is echter geen autoriteit die boven alle anderen verheven is. Wel hebben de vier verschillende soorten ‘feiten’ een andere rol in het vergroten van ons inzicht (bv. het inzicht in hoe je best muziek kunt ‘laten klinken’ en wat ‘muziek beleven’ kan betekenen).
• Bij het waarnemen van geluid speelt niet alleen het gehoor een rol, de andere zintuigen ‘horen’ mee. De mens is een levend ‘waarnemingssysteem’, d.w.z. alle zintuigen spelen een rol op ieder moment, echter welk zintuig op de voorgrond staat hangt af van de context.(4) Dat merk je bv. wanneer je je ogen sluit bij het luisteren. Het maakt tevens een zeer groot verschil of je naar muziek luistert in een concertzaal dan wel thuis.
• Tussen de plek waar het geluid oorspronkelijk vertrekt en je oor kan een grote afstand zijn en daar spelen de verschillende media een ‘dragende’ rol bij. De discussie wat ‘zuivere muziek’ is (zou zijn) levert geen vruchtbaar resultaat op. Nog zinlozer is de discussie wat ‘zuiver muziek beleven’ zou inhouden. Wat ik beleef is persoonlijk en is waardevol voor mij ook al kan niemand voelen wat ik voel. Ik kan wel trachten duidelijk uit te drukken wat het ‘luisteren’ mij doet.
• ‘Horen’ is het louter vaststellen van geluiden. ‘Luisteren’ is het betrokken zijn bij dat wat je hoort, dan geef je aandacht; je ontvangt met aandacht dat wat je ‘hoort’. Daarin speelt je beleving een rol. Niemand kan ‘luisteren’ (naar muziek of de stem van iemand) zonder beleving en die is per definitie subjectief; dit geldt ook voor het ‘luisteren’ van de ‘expert’. Wel zal deze laatste door het luisteren te oefenen meer ‘horen’ en op een andere manier ‘luisteren’ dan jij.
• ‘Luisteren’ betekent aandacht geven en daar is per definitie je gevoel bij betrokken. Je gevoel vormt de basis van je emoties en je emotionele re-acties. (5) Aandachtig luisteren doe je met je oren én je hart én je hoofd, maar dit hoeft niet noodzakelijk tot een emotionele re-actie te leiden (zo mogen de juryleden van de muziekwedstrijd geen voorkeur laten blijken, ook niet non-verbaal; de dirigent mocht dat wel, dit was goed waar te nemen aan zijn gedrag nadat een kandidaat had gespeeld).
• Het maakt een groot verschil hoeveel ‘kennis’ je bezit over datgene waar je naar luistert. De deskundige gasten in het panel brachten ieder verschillende soorten ‘kennis’ mee en dat kleurde hun commentaar. Wie aandachtiger en deskundiger ‘luistert’, ‘hoort’ meer. Zij weet immers waar zij dient op te letten. Om een ander voorbeeld te geven: een amateur-ornitholoog ‘hoort’ meer vogelgeluiden dan de personen die met haar door het bos lopen.
• Een deskundig luisteraar heeft een andere intentie, ze verlangt om naar iets welbepaald te ‘luisteren’ en is meestal voorbereid om iets specifiek te horen. Zij luistert immers met een ander doel voor ogen. Iedere concertbezoeker kan kiezen met welk doel zij in de zaal zit. Het doel bepaalt de richting van het ‘horen’ en het ‘luisteren’.
• Daarnaast heeft iedere deskundige een theoretisch kader waarin zij de ‘feiten’ een plaats geeft en dat zij gebruikt bij het beoordelen. Hoe slordiger het ‘horen’ (het waarnemen van ‘feiten’ op basis van vooraf aangegeven indicatoren) en het ‘luisteren’ (het met aandacht ontvangen van wat zij hoort) hoe slordiger haar theoretische constructie.
• Alle mensen die je ontmoet hebben een bepaalde visie op het leven en overtuigingen (bv. op wat ‘goed’ en wat ‘fout’ is) en hanteren bij alles wat ze ‘horen’ en naar ‘luisteren’ een reeks waarden en normen. In de commentaar die de deskundigen gaven op de prestatie van de kandidaten was dit duidelijk vast te stellen. Er bestaat geen ‘objectieve lijst van waarden’ waaraan moet worden voldaan.
Deskundigen zijn mensen en dus sluipen er overal aannames in hun betoog. “Er is enkel muziek als er muzikanten spelen. Stoppen de muzikanten met spelen dan stopt de muziek.” is een van de uitspraken van een deskundige waar ik versteld van sta. Klaarblijkelijk weet die persoon wat ‘muziek’ is en wat niet, voor iedereen. Klaarblijkelijk geldt voor die persoon dat er klassieke muziek is als er een muzikant op een bepaalde manier speelt. Voor mij houdt ‘muziek’ nooit op. Na een boeiend concert ‘klinkt’ er nog iets in mij, er is iets in mij gebeurt dat voor mij deel uitmaakt van de ‘muziek’. Soms neurie ik nog fragmenten van wat ik heb gehoord en beluisterd. Hetzelfde geldt op momenten dat iemand iets tegen mij zegt dat ‘als muziek in de oren klinkt’. Het gebeurt ook wanneer ik ’s ochtends de merel hoor in de boom voor mijn deur. Met evenveel recht zou je kunnen zeggen: “Er is enkel muziek wanneer iemand luistert.”
Even een zen-nige uitspraak: “Wanneer niemand luistert klinkt er geen geluid.”
• Belangrijk zowel bij het ‘horen’ als bij het ‘luisteren’ is de relatie die je hebt met de persoon die iets zegt of laat klinken. De relatie bepaalt je betrokkenheid bij de persoon. Het belang van de relatie geldt ook wanneer jij de muzikant bent en een stuk laat klinken. Je betrokkenheid bij dat wat je brengt laat het anders klinken. En je stuurt als muzikant de muziek intenser de wereld in wanneer je betrokkenheid bij de luisteraars groter is.
Een sterke relatie kan echter ook maken dat je bepaalde zaken niet meer ‘hoort’. In veel gevallen bepaalt een sterke relatie vooral de emotionele re-actie. Dat de Belgische kandidate de ‘Prijs van het publiek’ kreeg stond al bij voorbaat vast. Dat had niets te maken met de kwaliteit van haar prestaties (die volgens de jury zeer goed waren, daarom zat ze in de finale, maar niet uitzonderlijk, daarom niet in de top zes) maar met de sympathie van het publiek voor de landgenote.
• Wat je ‘hoort’, wat je ‘beleeft en ervaart’ en hoe je ‘emotioneel re-ageert’ druk je steeds uit, verbaal of non-verbaal. Je kunt je niet niet uiten. Je hebt de keuze uit de vele ‘talen’ om je uit te drukken. (6) Je hoeft niet noodzakelijk te praten, al is dit het medium dat vlot zorgt voor de inhoudelijke communicatie. Voor verbinding in de communicatie gebruik je beter andere middelen (oogcontact, aanrakingen, een gebaar, stiltes, tempo, enz.). De dirigent van het orkest, Stéphane Denève, is een meester in de kleine handelingen en gebaren van verbinding en contact. Sommige muzikanten en sprekers weten de stiltes zo te gebruiken dat ze de luisteraar ‘raken’.

Een steuntje bij het verbeteren van je ‘luisteren’
Hierbij het Vragenkompas met de nodige vragen als steuntje om scherper te ‘horen’ en aandachtiger te ‘luisteren’.

—————
(1) De aanleiding voor dit stuk was vooral de houding van de deskundige gasten op woensdag 1/6 (Viviane Spanoghe en Gorges Ocloo) en op vrijdag 3/6 (Geert De Bievre en Marlies De Munck). Telkens ging het om twee personen die een andere visie hebben op muziek spelen en beleven (je kunt dit herbekijken op vrt.be). Ik vond het ‘intellectueel spel’ tussen Viviane Spanoghe en Gorges Ocloo boeiend (Hoe toont ieder haar/zijn deskundigheid? En hoe toont men respect voor de deskundigheid van de ander?). Anderzijds was ik ontgoocheld in de muziekfilosofe Marlies De Munck. Ter voorbereiding op het volgen van de wedstrijd heb ik haar twee essays gelezen (uitg. Letterwerk) en haar interviews beluisterd op Klara. Daarin verschijnt voor mij een jonge filosofe ‘van de oude school’: lijnig denken (denken in oorzaak-gevolg relaties; denken in tegenstellingen die je al of niet tracht samen te brengen; denken in hokjes).(7) De bijdrage van de cellist Geert De Bievre maakte me rijker. De filosofe van haar kant bracht niets in het midden wat me rijker maakte. Integendeel, ze vertelde vooraf dat ze zou letten op de relatie van de muzikant met het orkest en met het publiek maar achteraf bleek ze niets te vertellen te hebben. De filosofe vertrok niet met duidelijke indicatoren waar ze op zou letten en had geen criteria om te beoordelen. Ze trok een vage conclusie op basis van haar gevoel (sic).
(2) Lees meer in: De kunst van het vragen en het Vragenkompas → Korte teksten
(3) Lees meer in: Hoe je zelf ‘feiten’ creëert – Vier soorten feiten → Korte teksten
(4) lees meer in het hoofdstuk ‘Zintuigen en wat je er mee doet’ in de tekst: Medeleven Empathie Mededogen → Korte teksten
(5) Over het onderscheid tussen ‘gevoelens’ en ‘emoties’ lees je in: Medeleven Empathie Mededogen → Korte teksten
(6) Over de verschillende ‘talen’ lees je in: Talen en taalgebruik → Korte teksten
(7) Over het onderscheid tussen lijnig denken, systemisch denken en lemniscatisch denken lees: Drie grondpatronen om je leven te be-leven → Korte teksten